Θωρηκτό Ποτέμκιν του Sergei M. Eisenstein (5/2)

Γεννημένος στη Ρίγα το 1898, ο Σεργκέι Μιχαϊλοβιτς Αϊζενστάιν ήταν μόλις 26 ετών όταν γύρισε την πρώτη του ταινία Απεργία. Γιος ενός αρχιτέκτονα γερμανοεβραϊκής καταγωγής, ακολούθησε τα βήματα του πατέρα του, σπουδάζοντας πολιτικός μηχανικός στο Πολυτεχνείο της Πετρούπολης. Κατά την επανάσταση υπηρέτησε στην Πολιτοφυλακή, ενώ κατά τον εμφύλιο πόλεμο πήρε μέρος σε μάχες ως στρατιώτης του Κόκκινου Στρατού όπου εργάστηκε και ως ντεκορατέρ σε προπαγανδιστικές θεατρικές παραστάσεις. Αποστρατευόμενος γίνεται καλλιτεχνικός διευθυντής σε τσίρκο και στο πλαίσιο του Πρόλετκουλτ ( Κίνημα για την Προλεταριακή Κουλτούρα), σκηνοθετεί, το 1921, το πρώτο του θεατρικό έργο. Το 1923, ο Μαγιακόφσκι δημοσιεύει στο περιοδικό του το πρώτο βασικό κείμενο του Αϊζενστάιν για το «μοντάζ των εντυπώσεων» που το ονομάζει «ιδεολογικό μοντάζ», για να το αντιδιαστείλει από το «αφηγηματικό» του κινηματογραφικού του δασκάλου Γκρίφιθ.

Στη δεύτερη ταινία του Το θωρηκτό Ποτέμκιν (1925), η θεωρία του βρίσκει μια τόσο λεπτή και τέλεια εφαρμογή που θα ήταν αδύνατον να αφαιρεθεί ή να συντομευθεί έστω και ένα πλάνο χωρίς να προκληθεί ανεπανόρθωτη ζημιά. Και εδώ, όπως και στην Απεργία, καταργείται ο «εξατομικευμένος ήρωας» και αντικαθίσταται από τον «ήρωα-μάζα» που στην προκειμένη περίπτωση χωρίζεται σε δύο ομάδες: εκείνη των επαναστατημένων ναυτών του θωρηκτού και τον εξεγερμένο λαό της Οδησσού. Θωρηκτό και Οδησσός αποτελούν τους δύο πόλους της ταινίας, οι οποίοι μετατρέπονται από τον Αϊζενστάιν από απλά αντικείμενα σε ζωντανά σύμβολα: Καΐκια και θωρηκτό συγκροτούν μια αντίθεση, όχι μορφική αλλά βαθύτατα ψυχολογική - ο αδύναμος σφίγγεται πλάι στο δυνατό. Τραγική αποκορύφωση της φόρτισης που δημιουργούν τα αντικείμενα-σύμβολα είναι η σφαγή στα σκαλιά της Οδησσού, η οποία είναι η πιο περίφημη σεκάνς στην ιστορία του σινεμά. Το παράδοξο είναι ότι η ταινία γυρίστηκε κατά παραγγελία της σοβιετικής κυβέρνησης για τον εορτασμό της 20ής επετείου της Επανάστασης του 1905. Πρόκειται επομένως για ταινία «επαναστατικής προπαγάνδας». Παρόλα αυτά είναι αξιοθαύμαστο το πώς ο Αϊζενστάιν κατάφερε να δημιουργήσει ένα αξεπέραστο αριστούργημα ομόφωνης αποδοχής. Όταν γι’αυτήν την ταινία έχουν γραφτεί τόμοι και τόμοι, όταν αυτή η ταινία αποτελεί το αιώνιο θέμα συζητήσεων όλων των κινηματογραφικών λεσχών του κόσμου από τότε που γυρίστηκε μέχρι σήμερα, όταν οι ιστορικοί του κινηματογράφου στη σύσκεψη που έγινε το 1958 στις Βρυξέλλες την ανακήρυξαν ως «τη μεγαλύτερη ταινία από δημιουργίας κινηματογράφου» κι όταν διατηρεί την ίδια θέση μέχρι πρόσφατα, δε γίνεται παρά η δημοσιογραφική κριτική να περιοριστεί σε μια απλή σύσταση: μη χάσετε αυτό το ανεπανάληπτο αριστούργημα!